دپارتمان سلامت و رشد کودک
دپارتمان سلامت و رشد کودک
کودکان باید بتوانند با همسالان و اطرافیان ارتباط برقرار کنند توانایی دوست یابی و پذیرش افراد مناسب در زندگی خود را داشته باشند و بهترین و مناسب ترین گزینه برای آموزش این چنین مهارت ها به کودک توسط والدین با راهنمایی متخصصان و بر طبق اصول صحیح می باشد.
تقریبا تمام خانواده ها و حتی گاهی پزشکان و متخصصان به جای توجه به سیر تکامل کودک، بیشتر به شاخص‌های رشد توجه می‌کنند و این در حالی است که مراحل تکامل در کنار رشد، بسیار مهم است، زیرا این تکامل است که بر حرکت، نشستن، راه رفتن و به زبان آمدن کودک تأثیر دارد. پایش تکامل کودکان در سنین زیر پنج سال بسیار مهم بوده و انجام این پایش توسط متخصصان امر و به کمک جدول‌های استاندارد در پیشگیری و درمان اختلالات عصبی - تکاملی کودکان، بسیار لازم و ضروری است؛ چرا که تشخیص زودهنگام و درمان و توانبخشی به موقع کودک دارای اختلال یا مشکل، در پیشگیری از تشدید کم توانی ها (معلولیت ها) بسیار موثر بوده و باراقتصادی، اجتماعی ناشی از کم توانی را کاهش می‌دهد.
دپارتمان رشد و تکامل کودک کلینیک طب پیشگیری و ارتقای سلامت جامعه با هدف قرار دادن گروه کودک و نوجوان و خانواده آنان به دنبال انجام ماموریت های مهم خود با بکارگیری متخصصان مجرب و متعهد در حیطه کودکان از جمله پزشک متخصص اطفال، روانپزشک کودک، متخصصان توانبخشی پزشکی و روانشناسی ویژه کودک در جهت داشتن فرزند سالم و توانمند و ارتقا سطح سلامت جامعه تلاش خواهد کرد.
بر همین اساس در این دپارتمان این خدمات ارایه می گردد:
- ویزیت های تخصصی و فوق تخصصی دوره ای کودکان
- پایش رشد و تکامل کودک
- غربالگری اختلالات رشدی – عصبی
- غربالگری آسیب های جسمی حرکتی
- غربالگری اختلالات گفتار و زبان
- گفتار درمانی
- کار درمانی
- بازی درمانی
- روانشناسی کودک و مشاوره روانشناختی (کودک و خانواده)
- کلاس های آموزشی مادر و کودک
- مشاوره تغذیه (مادر و کودک)
- مشاوره ژنتیک متناسب با شرایط کودک و خانواده
- برنامه های آگاه سازی نسبت به اختلالات دوران کودکی و راههای پیشگیری از معلولیت ها
مروری بر رشد و تکامل کودک
مهمترین نکته ای که باید در مورد رشد و تکامل کودک به یاد داشته باشید این است که کودکان با سرعت های متفاوتی رشد می کنند. تمام کودکان، در زمان مقتضی می خندند، سرشان را روی گردن نگه می دارند و به اشیاء چنگ می زنند. اما باید توجه داشت که هر کودک یک انسان منحصر به فرد است. او اعمال خود را صرفاً به این دلیل که در کتابی بیان شده یا والدین و اطرافیان از او می خواهند یا انتظار دارند، انجام نمی دهد. ”زمان مناسب” برای او هنگامی است که آمادگی انجام کاری را پیدا کرده باشد. هیچ پدر و مادر یا متخصصی نمی تواند سرعت رشد و تکامل کودک را بیشتر کند، اما اگر به اندازه کافی محبت و توجه به او نشان داده شود، دقیقاً محیطی غنی ایجاد شده است که کودک برای رشد به آن احتیاج دارد.
بنابراین تکامل کودک، جدا از محیط اطراف او اتفاق نمی افتد، او زمانی درس های لازم برای زندگی را می آموزد که بخشی از این محیط باشد. حضور پدر و مادر، خواهران و برادران دیگر، مادر بزرگ و پدر بزرگ، دوستان و اقوام همه برای آموزش و تکامل او بسیار مفید فایده هستند. او نه تنها به آموزش، بلکه به محبت و تشویق و حمایت اطرافیان نیازمند است تا هرچه بیشتر شکوفا شود. همچنان که کودک بیشتر و بیشتر رشد و تکامل می یابد، مهارت های والدین، متناسب با نیازها و احتیاجات او افزایش می یابد. تا قبل از شش ماهگی کودک، احتمالاً والدین توانسته اند یک برنامه روزانه شامل غذا دادن، پوشک کردن، بیرون بردن برای پیاده روی و هواخوری در پارک، حمام کردن و خواباندن او تنظیم کنند.
تکامل در کودک یک روند خطی نیست. در برخی موارد به نظر می رسد کودک چند گام به عقب برگشته برای مثال، ممکن است کودکی که همیشه درطول شب به خوبی می خوابیده برای چند شب متوالی، ناگهان نیمه های شب بدون هیچ علت خاصی هرسه- چهار ساعت یک بار از خواب بیدار شود. به این ترتیب به نظر می رسد که تکامل او سیری روبه عقب داشته، اما این روند تکامل در واقع رو به جلو است؛ زیرا یکی دو هفته بعد متوجه می شوید که هشیارتر شده و بهتر به اطرافیان خود پاسخ می دهد و در طول روز کمتر نیاز به خواب دارد .
رسیدن به رشد و تکامل مطلوب، حق همه کودکان است. دوران کودکی خصوصاً ۳ سال اول زندگی، دوران بسیار مهم و غیرقابل برگشتی در روند رشد و تکامل کودک است و تنها فراهم نمودن تغذیه مطلوب برای دستیابی به رشد و تکامل کودکان کافی نیست. تغذیه مطلوب به کودک فرصت تکامل را می دهد اما دستیابی به تمامیت رشد و تکامل در کودکان مستلزم وجود محیط مناسب و پرمحبت توام با امنیت روانی، توجه و مراقبت خانوادهای دلسوز، خانه ای تمیز و محیطی عاری از خطر و تشویش، ایجاد امکان بازی کردن و یادگیری، محافظت از بیماری و حوادث و بهره مند بودن از مراقبت های پزشکی در صورت ابتلا به بیماری نیز می باشد. پرورش صحیح کودکان در ۳ سال اول عمر تأثیر اساسی بر رفتار، ضریب هوشی، قابلیت ها و قدرت سازگاری آنها در سراسر زندگی آینده شان دارد.کودکی که به خوبی تغذیه شود و پرورش یابد پر از انرژی است و نسبت به محیط اطراف خود کنجکاو است و می خواهد یاد بگیرد و از بازی کردن لذت می برد. کودک بازیگوش اطرافیان خود را به بازی و حرف زدن با خودش ترغیب می کند .
برای این منظور آگاهی مراقبت کننده و ظرفیت او در نگهداری کودک و حمایت تمامی افراد خانواده به رشد و تکامل مطلوب در کودک کمک درخور توجهی خواهد کرد. تغذیه با شیر مادر و در آغوش کشیدن کودک، اولین قدم مادر برای رشد و تکامل جسمی، روانی و عاطفی کودک است. نشانه های تکامل از لحظه تولد کودک قابل رویت هستند. کودکان از بدو تولد با استفاه از حواس پنج گانه خود سعی در شناسایی محیط اطراف خود دارند. این نشانه ها در ابتدا ساده بوده و به مرور با افزایش سن کودک پیچیده تر می شوند. شاید تصور بر این باشد که نوزادان پس از تولد با دیدن محیط تازه و شنیدن صداهای ناآشنا دچار سردرگمی می شوند ولی واقعیت این است که آنها بلافاصله پس از تولد با حواس پنجگانه خود مرتب در حال یادگیری و شناسایی محیط اطرافشان می باشند. آنها بخوبی صداهای اطراف خود را می شنوند و قادرند صدای مادرشان را بلافاصله پس از تولد شناسایی کنند. صدای مادر هر نوزاد برایش بهترین صداهاست .
بعلاوه حس بویایی و چشایی نوزاد کاملاً حساس بوده و مزه شیرین و بوهای ملایم را ترجیح می دهد. نوزادان بلافاصله پس از تولد قادر به دیدن هستند و از همان زمان به چهره اطرافیان خود توجه کرده و آنها را به دقت مورد مطالعه قرار می دهند. نوزادان نیازمندند که بطور مرتب لمس شوند، در آغوش کشیده شوند، با آنها حرف زده شود و چهره ها و حالت های آشنا را در اطراف خود ملاحظه کنند و بطور کلی نیازهای آنها ساده، فوری و مکرر است. سرعت رشد و تکامل در سال اول زندگی از هر زمانی در طول عمر انسان بیشتر است و هر گونه تعللی در این زمینه غیرقابل برگشت است و در نتیجه برای رسیدن به تمامیت رشد و تکامل بالقوه، هر کودک علاوه بر مراقبت های معمول احتیاج به مراقبتهای عاطفی و روانی و واکنش های پرمحبت و صمیمی اطرافیان خود دارد. بعلاوه در این دوران باید به آنها فرصت بکارگیری توانایی هایشان داده شود. در اولین سالهای زندگی، دوره حساسی وجود دارد که طی آن عملکردهای اصلی همچون رفتار، عواطف و انگیزش تکامل می یابد. اکنون شواهد زیادی وجود دارد که نشان می دهد که اگر در مراحل اولیه کودکی دخالت و برنامه های مناسبی برای افزایش انگیزه و تحریکات ذهنی وحرکتی و اعتماد به نفس کودکان به عمل آید، در زمانی که آنان وارد نظام مدرسه و اجتماع می شوند، استعداد فراگیری، توانایی سازش و قابلیت های آنان بطور چشمگیری بیشتر می شود.
ارزیابی ارتباط در نوزادان
دوره پیش از ارتباط هدفمند: این دوره در بازه ی زمانی یک تا ۸ ماهگی بوده و در آن کودک قصد برقراری ارتباط ندارد ولی والدین، رفتار کودک را هدفمند قلمداد می کنند.
جنبه های مورد توجه
- تحول غذا خوردن و حرکات دهانی
- صداسازی (قان و قون)
- ارزیابی ارتباط والدین-کودک
1 - تحول غذا خوردن و حرکات دهان
- رفتارهای خوردن و آشامیدن کودک، با استفاده از چک لیست، توسط والدین و یا آسیب شناس گفتار و زبان در حین مشاهده کودک، مورد توجه قرار گیرد.
- نمونه ای از سئوالات:
- چه کسی به کودک غذا می دهد؟
- در طول روز چند بار شیر می خورد؟
- وضعیت کودک در هنگام تغذیه چگونه است؟
- کودک از هردو سینه شیر می خورد؟ یا ترجیح بر تغذیه از یک سینه مادر را دارد؟
- تغذیه کودک با شیشه است؟
- قدرت مکیدن کودک چگونه است؟
- در هر وعده، کودک چه مقدار شیر می خورد؟
- فواصل تغذیه کودک چقدر است؟
- زمان تغذیه کودک چقدر طول می کشد؟
- کودک در هنگام شیر خوردن هوشیار بوده و به مادرش نگاه می کند؟
- کودک می تواند در هنگام شیر خوردن، آرواره، سر و تنه اش را کنترل کند؟
- در هنگام شیر خوردن، حالت تهوع، سرفه یا گاز گرفتن برای کودک ایجاد می شود؟
- بنظر می رسد که در بلعیدن مشکل دارد؟
- بین مکیدن، بلعیدن و تنفس کودک هماهنگی وجود دارد؟
- هنگام شیر خوردن، شیر از دهانش به بیرون می ریزد؟
2 - صداسازی
صداسازی ها توسط مشاهده مستقیم درمانگر و گزارش والدین ثبت می شود.
- سرعت قان و قون: (تعداد صداها (نه هجاها) تقسیم بر زمان ضبط نمونه صداسازی)
بطور طبیعی، با افزایش سن بخصوص بعد از ۶ ماهگی، باید بر سرعت قان و قون افزوده شود.
- تعداد هم خوان ها به واکه ها: (تعداد همخوان ها به واکه ها تقسیم و ضربدر ۱۰۰ شود.)
بطور طبیعی، درصد همخوان ها نسبت به واکه ها، در سال اول افزایش می یابد.
- قان وقون چند هجایی: در نیمه دوم سال اول، تعداد هجاهای قان و قون افزایش می یابد ماما/ بابا و در پایان سال اول، همخوان های هجاهای قان و قون متفاوت می شوند.
3 - ارزیابی ارتباط والدین-کودک
آسیب شناس گفتار و زبان، با استفاده از چک لیست، چگونگی تعامل والدین با کودک را مشاهده و سپس بررسی می کند.
- نمونه هایی از سئوالات:
- احساس رضایت در هنگام برقراری ارتباط.
- حساسیت مادر در مقابل سرنخ های کودک برای تعامل یا عدم برقراری ارتباط.
- پذیرفتن وضعیت کلی کودک توسط والدین .
- میزان تعامل و تمایل دوطرفه کودک و والدین.
- چگونگی استفاده والدین از وسایل و یا از فعالیت ها جهت تشویق که کودک را تشویق به ارتباط کند.
- میزان صحبت کردن مادر با کودک و قان قون کردن با او چقدر است؟
- مادر به چه میزان می تواند توجه کودک را جلب کند و او را وادار به تعامل کند.
رشد حرکتی کودکان از 2 تا 18 ماهگی
رشد مهارت های حرکتی اکثر بچه ها تقریبا در یک سن مشابه است و محیط هم در این رشد نقش بازی می کند به گونه ای که با غنی شدن محیط و افزایش محرکات محیطی اغلب زمان یادگیری کاهش می یابد و با یک محرومیت محیطی عکس این عمل اتفاق می افتد و زمان یادگیری افزایش می یابد.
به اجمال نگاهی به روند رشد حرکتی طبیعی در کودکان می نماییم با این توضیح که سن های داده شده میانگین هستند و این طبیعی است که در این الگو یک یا دو ماه تغییر وجود داشته باشد.
- دو ماهگی قادر است وزن سر خود را تحمل کند. بدن را برای گرفتن اشیای آویزان کش می‌دهد، گرچه او معمولا قادر به گرفتن آنها نخواهد بود.
- سه ماهگی می تواند بغلتد. سر و سینه خود را درحالی که روی شکم دراز کشیده است بلند میکند. اشیاء را در دستان خود نگه می‌دارد و به سمت دهان خود می برد.
- چهار ماهگی غلتیدن از عقب به جلو و از جلو به عقب. ابتدا معمولا غلتیدن از جلو به عقب اتفاق می‌افتد.
- پنج ماهگی کش دادن بدن به منظور گرفتن اشیاء (مراقب موهای خودتان باشید) و دستکاری کردن اسباب بازی‌ها و دیگر اشیاء با دست.
- شش ماهگی بدون کمک می نشیند و حرکات دست او عالی می شود.
- هفت ماهگی با نگاه داشتن دو چیز شروع به ایستادن می کند.
- نه ماهگی با استفاده کردن از کمک مراقب شروع به گام برداشتن می کند.
- ده ماهگی چهار دست و پا کامل حرکت به تمام جهات را دارد و می تواند بدون کمک بر روی پاهایش بایستد.
- یازده ماهگی می تواند با اعتماد به نفس بیشتری بایستد.
- دوازده ماهگی شروع به راه رفتن بدون کمک می کند. کودکان در این مرحله از رشد “برداشتن و گرفتن اشیاء” را یاد می‌گیرند – بدین معنی که آنها می‌توانند اشیای کوچک مانند سرپستانک حلقوی شکل را بین انگشت شست و انگشت اشاره خود بگیرند. گشتن یا راه رفتن به اطراف اتاق با پا در حالی که از مبلمان منزل کمک می‌گیرند.
- چهارده ماهگی بدون کمک به عقب هم راه می رود.
- هجده ماهگی با کمی کمک یا حتی بدون کمک می تواند از پله بالا می رود. توانایی دستکاری دو چیز را با پاها در حال راه رفتن دارد مانند لگد زدن به توپ در حال راه رفتن.
کودکان مهارت های حرکتی را در یک توالی قابل پیش بینی بدست می آورند. ابتدا راه می روند سپس می دوند بعد بالا رفتن را یاد می گیرند و در انتها جفت پا می پرند. گرچه ممکن است این توالی ثابت باشد ارزیابی در بچه های در حال رشد بسیار اهمیت دارد، زمانیکه به نظر می رسد در یک ویژگی از مراحل زندگی مثل راه رفتن یا سخن گفتن عقب افتادگی دارد ممکن است این خیلی مشکل باشد که بگوییم این مشکل یک تغییر ناگهانی فردی است یا یک مشکل صحیح در رشد حرکتی است.
اگر متوجه شدید که کودک شما مراحل رشد و تکامل را در موعد مقرر بخوبی طی نمی‌کند چه کار باید بکنید؟ اگر شما واقعا فکر می‌کنید که مشکلی وجود دارد، پس با پزشک کودک خود در رابطه با آن صحبت کنید چرا که اگر مشکلی وجود داشته باشد باید تا جایی که می‌توانیم آن را سریع تشخیص دهیم. بهترین کار تشخیص زودهنگام است و شما کودک خود را بهتر از هر کسی می‌شناسید. به خاطر داشته باشید که زمانی که کودک شما بتواند خودش بنشیند یا اولین کلماتش را بگوید بصورت دقیق مشخص نیست. این بدین دلیل است او در حالت طی کردن مراحل رشد خود است. آنقدر که به پیشرفت و رشد کودک نگاه می‌کنید به زمانبندی رشد او نگاه نکنید و فقط مطمئن باشید که کودک شما در حال تغییر و رشد است چرا که رشد کودک یک مسابقه نیست.
دکتر شبنم جهان شاد
